Święty Krzyż, Klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, Sanktuarium Relikwii Krzyża Świętego.
Zarys historii
Łysiec lub Łysa Góra (łac. Calvus mons) to drugie co do wysokości wyniesienie Gór Świętokrzyskich, z charakterystycznym utworem geologicznym zwanym gołoborze. Ogromna połać bezleśnego terenu (3,84 ha), pokrytego jedynie dużych rozmiarów głazami pobudzała od zawsze wyobraźnię ludzi. Gołoborze uznane zostało m.in. za pozostałości zamku wzniesionego na wzgórzu przez Cyklopów lub Gigantów. Właścicielką zamku mogła być też dumna pani, która, pokonawszy Aleksandra Wielkiego, kazała oddawać sobie cześć boską; za to bogowie ukarali ją zniszczeniem zamku.
Nazwa Święty Krzyż funkcjonuje od XIV w. i jest związana z relikwiami Drzewa Krzyża Świętego; wcześniej wyniesienie to było nazywane Łyścem lub Łysą Górą. Źródła mówią także o istnieniu na wzgórzu obronnego grodu, którego pozostałością jest widoczny do dziś kamienny wał. Być może otaczał on wcześniej pogańskie sanktuarium – ta interpretacja nawiązuje do nowożytnej opowieści o czczonej tu triadzie pogańskich bóstw – lub święty gaj germańskiego plemienia Nahanarwalów. Kwestia funkcji kamiennych wałów jest wciąż otwarta. W ich obrębie zlokalizowane zostały zabudowania chrześcijańskie. Według przekazów pierwszy kościół był rotundą ufundowaną przez Dąbrówkę w 2 poł. X w., a klasztor obsługiwali mnisi czescy. Inna wersja mówi, że książę węgierski Emeryk w 1006 r. został zaprowadzony na wzgórze łysogórskie przez jelenia; następnie przekonał Bolesława Chrobrego do ufundowania tam klasztoru benedyktyńskiego, a sam, za sugestią anioła, ofiarował klasztorowi posiadaną relikwię Drzewa Krzyża Św. Zakonnicy mieli przybyć z Monte Cassino, jednego z najstarszych opactw benedyktyńskich. Obydwa przekazy nie znalazły potwierdzenia w źródłach historycznych i archeologicznych. Opactwo benedyktyńskie z kościołem p.w. Św. Trójcy ufundował u schyłku l. 30. XII w. Bolesław Krzywousty wraz z komesem Wojsławem. Część najstarszej obsady zakonnej stanowili mnisi z Tyńca. Z pierwszego, romańskiego kościoła zachowała się tylko kamienna ściana północna z oknem, dlatego trudno wnioskować o jego planie. Najstarszy klasztor mógł być wzniesiony z drewna; ze względu na ukształtowanie terenu dobudowany był do kościoła od strony północnej, a nie, tradycyjnie, od południowej. Zimą, na przełomie 1259 i 1260 r., klasztor. zdobyły i zniszczyły wojska tatarskie.
Ważnym wydarzeniem dla szeroko pojętej odnowy opactwa było otrzymanie z rąk Władysława Łokietka relikwii Drzewa Krzyża Św. w 1305 lub 1306 roku. Spowodowało to zmianę dotychczasowego wezwania kościoła na obecne oraz powstanie znaczącego ośrodka pątniczego. Od tego czasu klasztor otaczany był wyjątkową troską przez władców. Kazimierz Wielki wsparł przebudowę drewnianych dotychczas zabudowań klasztornych na kamienne, a Władysław Jagiełło udał się do opactwa przed swoją koronacją. Ówczesny opat świętokrzyski, Mikołaj Drozdek, przygotował przyszłego króla do chrztu, a potem został jego kapelanem, spowiednikiem i doradcą w sprawach religijnych. To Władysław Jagiełło, podczas częstych wizyt w klasztorze, wprowadził zwyczaj pieszych pielgrzymek od strony Nowej Słupi. Za jego panowania odnowiony został romański kościół.
Bliskie relacje z panującymi zaowocowały rozkwitem gospodarczym klasztoru wzmocnionym nadaniami i przywilejami. Równocześnie liczni pielgrzymi przybywający do opactwa, wymagali posługi kapłańskiej i zakłócali często tryb życia mnichów; do tego wzrost liczby posiadłości i trudności z ich zarządzaniem spowodowały napiętą sytuację w klasztorze. Dlatego część zakonników wybrała eremicki model życia. Jeden z eremów powstał w Świętej Katarzynie, położonej u stóp sąsiedniego wzgórza, Łysicy.
Około połowy XV wieku powiększony został kościół. Poprzednia, romańska świątynia, stanowiła główny korpus, do którego dostawiono nowe prezbiterium. W tym samym czasie kościół stał się miejscem spoczynku pierwszych przedstawicieli rodu Oleśnickich. Znanym jego przedstawicielem był Zbigniew, biskup krakowski, a następnie kardynał. Poczynił on liczne nadania na rzecz opactwa i przyczynił się do jego rozbudowy po pożarze w 1459 roku. Dzięki fundacji króla Kazimierza Jagiellończyka dwukrotnie został powiększony kościół. Od jego zachodniej strony wzniesiono drewnianą opatówkę, potem także dom gościnny. W północno-wschodnim narożu kościoła powstała infirmeria. Na północ od kościoła wzniesione zostały istniejące do dziś gotyckie krużganki fundowane przez króla oraz kardynała Oleśnickiego.
Kryzys w opactwie rozpoczął się pod koniec XV wieku – pojawiły się trudności gospodarcze, coraz częściej w sprawy opactwa ingerowali władcy Dodatkowo w XVI w. reformacja przyczyniła się do zmniejszenia liczby zakonników i osłabienia opactwa. Upadek ekonomiczny i złe zarządzanie dobrami klasztornymi spowodowały osadzanie na stanowisku opata mnichów z Tyńca. Również władcy z nowej dynastii -Wazów- mniej chętnie wspierali klasztor. Według tradycji w 1584 r. opatem został cysters, który chciał inkorporować opactwo do swojego zakonu. Te wydarzenia sprowokowały interwencję biskupa krakowskiego i kardynała, a dalszą konsekwencją było wprowadzenie instytucji komendy, czyli narzucenie klasztorowi opata przez króla. W przypadku opactwa świętokrzyskiego były to dobre wybory. Pierwszym opatem komendatoryjnym był Michał Maliszewski, sekretarz Zygmunta III Wazy. Zainicjował on reformę wewnętrzną w opactwie oraz prace budowlano-remontowe na terenie klasztoru. Za jego rządów wzniesiono kapliczki drogi krzyżowej, jedne z pierwszych w Rzeczypospolitej, dziś nieistniejące. W latach 1604-1620 gotycki kapitularz został przebudowany na kaplicę grobową Oleśnickich. Inicjatorem powstania nowej kaplicy był wybitny przedstawiciel rodu, Mikołaj, kasztelan małogoski i radomski, starosta opoczyński i wojewoda lubelski.
Na pocz. XVII wieku zaczęła odżywać tradycja długoszowska o związkach mnichów łysogórskich z opactwem na Monte Cassino, a starania o przyjęcie do tamtejszej kongregacji zostało uwieńczone sukcesem w 1652 r. Kolejny opat, Bogusław Radoszewski, rozpoczął barokową przebudowę kościoła – powstały wówczas nowe ołtarze, posadzka, a pod kościół wbudowano krypty. Prace kontynuował jego następca, znakomicie wykształcony Stanisław Sierakowski, sekretarz królewski. Za jego rządów wyremontowany został czworobok zabudowań klasztornych, do którego dostawiono skrzydło północno-zachodnie. Zachowane szczątkowo wyposażenie wskazuje na inspiracje artystyczne płynące z kręgu biskupich fundacji kieleckich. Od południa do kościoła dobudowana została nieistniejąca obecnie kaplica, w której znajdował się przywieziony przez Sierakowskiego z Włoch obraz Matki Bożej Bolesnej. Przebudowana została również zachodnia elewacja kościoła, nawiązująca prawdopodobnie do elewacji przebudowywanej wówczas świątyni tynieckiej. Z tej elewacji pochodzą rzeźby umieszczone w dolnej kondygnacji fasady obecnego kościoła.
Opactwa nie ominął potop szwedzki. Zostało ono splądrowane i zniszczone najpierw przez Szwedów, a potem przez wojska księcia Rakoczego. Zabudowania klasztorne odnowił jeden z najwybitniejszych opatów świętokrzyskich, Krystian Mirecki. Został wybrany opatem przez współbraci i doprowadził do zatwierdzenia tego wyboru przez papieża. W 1707 r. z jego inicjatywy powstała kongregacja benedyktyńska św. Krzyża, w której główną rolę odgrywało opactwo świętokrzyskie.
W 1723 relikwie Drzewa Krzyża św. zostały przeniesione z odnowionej zakrystii do kaplicy Oleśnickich, której wystój został przy tej okazji zmieniony na obecny.
Pod koniec XVIII wieku kościół i klasztor zniszczyły pożary (1777 i 1779). Za opata Jana Nepomucena Niegolewskiego, w 2 połowie XVIII wieku, rozebrano mury kościoła i na tych samych fundamentach wzniesiono nową, istniejącą do dziś świątynię. Nie jest znane nazwisko jej architekta; stylistycznie utrzymana została w tonie późnobarokowo-klasycystycznym. Pierwotnie nad elewacją zachodnią znajdowała się wieża z galeryjką w połowie wysokości i trójkątny hełm z prześwitami. Do kościoła zamówione zostały obrazy u Franciszka Smuglewicza, stypendysty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i absolwenta rzymskiej Akademii św. Łukasza. Nowy kościół konsekrowano w 1806 roku. Również klasztor pierwotnie miał zostać rozebrany i wymurowany na nowo. Architekt, który podjął taką decyzję, został jednak zwolniony przez opata i zastąpiony muratorem Dominikiem Puckiem, który pracował także przy wznoszeniu kościoła.
Stabilna sytuacja opactwa trwała do 1819 roku; wtedy uległo kasacie, a jego dobra rozproszeniu. Benedyktyni w niewielkiej liczbie przebywali w klasztorze do 1853 roku. Po śmierci ostatniego z nich zabudowania klasztorne zostały przeznaczone dla księży demerytów, czyli pokutujących. Kres istnieniu Instytutu Księży Zdrożnych położyła bitwa stoczona w Nowej Słupi i na Łysej Górze między wojskami rosyjskimi a oddziałami Mariana Langiewicza w lutym 1863 roku. W 1883 roku opustoszałe zabudowania klasztorne zostały przeznaczone przez władze rosyjskie na więzienie. Więźniów osadzono w skrzydle południowo-zachodnim dawnego klasztoru; sam budynek otoczono murem czterometrowej wysokości, by oddzielić go od kościoła. Więźniowie pracowali w znajdujących się po stronie południowo-zachodniej warsztatach rzemieślniczych. Kres funkcjonowania więzienia przyniósł wybuch I wojny światowej; wtedy zostało ono przeniesione w głąb Rosji. Zespół klasztorny został zniszczony; wojska austriackie wysadziły w powietrze wieżę kościoła. Po zakończeniu wojny, w 1918 roku, władze polskie utrzymały więzienne przeznaczenie zabudowań opactwa. W międzyczasie, w 1920 roku, benedyktyni powrócili na trzy lata do opactwa. W 1936 roku przejęli je Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy do dziś są gospodarzami na Świętym Krzyżu. Do 1939 roku dzielili teren opactwa z więzieniem, które zostało ewakuowane po wybuchu wojny. Samo opactwo ucierpiało w wyniku działań zbrojnych – zostało zbombardowane, a budynki powięzienne przeznaczone zostały przez Niemców na obóz dla jeńców radzieckich (1941-1942). Po wojnie oblaci stopniowo odbudowywali zrujnowane budynki, odnowili kościół i odrestaurowali jego wyposażenie usuwając jednocześnie nowe przybudówki i rozbierając mur oraz wieżyczki strażnicze dawnego więzienia. Spornym terenem stało się skrzydło powięzienne - południowo-zachodnie, którym zainteresowane były kielecki oddział PTK (w 1932 r. na Łysej Górze utworzono rezerwat) oraz Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu. W efekcie skrzydło to zostało podzielone między obydwie instytucje, a w 1954 r. utworzono w nim Muzeum Przyrodniczo-Leśne Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Prace remontowe stały się także okazją do przeprowadzenia w latach 1958-1962 pierwszych badań archeologicznych klasztoru (J. Gąssowski) i architektonicznych (M. Sulimirska-Laube).W 1959 roku na świętym Krzyżu uruchomiono niewielki nadajnik radiowo-telewizyjny; realną korzyścią dla klasztoru było doprowadzenie linii elektrycznej. W 1966 wybudowano wieżę transmisyjną i nadano pierwszą transmisję.
Prace remontowo-budowlane w opactwie powadzone są do dziś; obecnie odbudowywana jest wieża kościoła. W czerwcu 2013 roku kościół został wyniesiony do godności bazyliki mniejszej.
Opis stanu istniejącego
Najstarsza droga, tzw. Królewska, prowadzi do opactwa łysogórskiego od wschodu, z Nowej Słupi. Wchodząc na szczyt, widzimy mury i prowadzącą przez nie XVIII-wieczną monumentalną bramę zwieńczoną z obydwu stron wolutowymi szczytami. Po wejściu na teren opactwa po lewej widzimy wolno stojącą dzwonnicę. Wybudowana została pod koniec XVIII wieku w stylu neoklasycystycznym na planie kwadratu. Na wprost bramy znajduje się kościół, do którego od północy przylega klasztor. W elewacji klasztoru wyróżnia się kaplica Oleśnickich.
Kościół ma rzut prostokąta – jest budowlą jednonawową, trójprzęsłową, bez transeptu. Elewacja wschodnia podzielona jest na 3 kondygnacje, a jej środkowa część ma formę ryzalitu. W bocznych osiach znajdują się kartusze z herbami opatów świętokrzyskich oraz herb opactwa (podwójny krzyż, tzw. patriarchalny). Elewacja zachodnia ma również 3 kondygnacje. Na jej osi znajdują się wnęki; dolna mieści w sobie marmurowy portal prowadzący do wnętrza. W niszach po obydwu stronach portalu umieszczone zostały rzeźby pochodzące ze starszego kościoła, przedstawiające 3 duchownych i rycerza.
Portal główny prowadzi do kruchty, w której znajdują się żelazne, kręcone schody na chór muzyczny oraz słabo czytelna tablica nagrobna opata Maliszewskiego. Kolejny portal z kratą prowadzi do wnętrza kościoła. Utrzymane jest ono w jasnej kolorystyce. Dwuprzęsłowe prezbiterium oddzielone jest od nawy tęczą. W ołtarzu głównym, klasycystycznym, znajduje się obraz Franciszka Smuglewicza „Trójca przenajświętsza”. Tabernakulum, podtrzymywane przez anioły, na formę kulistą dekorowaną kłosami pszenicznymi i winogronami. Przy ścianach prezbiterium ustawione są XVIII-wieczne drewniane stalle pokryte niewielką ilością złoceń. W południowej części nawy znajduje się ambona z przedstawieniem Mojżesza w dolnej części mównicy i Janem Chrzcicielem w zwieńczeniu.
Przęsła nawy wyznaczone są przez pilastry toskańskie. Pomiędzy pilastrami, we wnękach, ustawione są mensy ołtarzowe, a nad każdą z nich znajduje się obraz Smuglewicza. Po prawej są to następujące sceny (idąc od ołtarza): Maria depcząca głowę węża, znalezienie Krzyża św. przez św. Helenę oraz św. Benedykt przed śmiercią; po lewej: śmierć Józefa, św. Emeryk rozmawiający z aniołem i spotkanie św. Scholastyki ze św. Benedyktem. Powyżej obrazów nawę obiega belkowanie z fryzem tryglifowym, wyznaczające strefę kolebkowo-krzyżowych sklepień.
Konfesjonały we wnętrzu kościoła zostały wykonane w XX wieku i są rekonstrukcją pierwotnych, XVIII-wiecznych. Również organy w chórze muzycznym powstały w XX wieku, ale stylistycznie nawiązują do neoklasycyzmu.
Z kruchty kościoła przejście prowadzi do południowego skrzydła krużganków. Mają one rzut prostokąta; wzniesione zostały z łamanego kamienia i ciosów piaskowca. Obecnie mają formę gotycką. Oświetlone są ostrołukowymi oknami; przekrywa je sklepienie krzyżowo-żebrowe. Zworniki i wsporniki ozdobione są herbami dobroczyńców klasztoru. W skrzydle południowym brak jest dekoracji malarskiej. Kamienny mur pochodzi z epoki gotyku, kiedy powstawał czworobok krużganków. Pod nim kryje się jednak mur romański, należący do najstarszego kościoła. Widoczny jest on w odkrywce architektonicznej z pozostałością polichromii. W skrzydle południowym znajduje się tablica z datą poświęcenia kościoła (1806 r.) i historią opactwa według Jana Długosza. Dalej w kierunku wschodnim, przed wejściem z krużganków do kościoła, w ścianę wmurowana jest tablica z czarnego marmuru poświęcona zmarłym zakonnikom. Od założenia klasztoru byli oni chowani w krużgankach; w 1766 r. zostali przeniesieni do wspólnej mogiły pod posadzką krużganków. W skrzydle wschodnim, tuż przy kościele, znajduje się zakrystia, do której prowadzi okazały portal i kute drzwi z XVII wieku. Nad wejściem znajduje się fresk z tego samego okresu, przedstawiający modlącego się opata Sierakowskiego (jego herb znajduje się nad portalem), a obok pojmanie zakonników w czasie potopu szwedzkiego. Wspornik przy drzwiach zakrystii z przedstawieniem orła i zwornik sklepienia z herbem Pogoń są pamiątkami po fundatorze krużganków, królu Kazimierzu Jagiellończyku. Sama zakrystia jest pomieszczeniem gotyckim z XV wieku; pierwotnie pełniła funkcję kaplicy Krzyża św.; w niej przechowywane były relikwie. W XVIII w. relikwie przeniesiono do kaplicy Oleśnickich, a zakrystię odnowiono. Z tego okresu pochodzi jej obecne wyposażenie. Sklepienie pokrywa dekoracja malarska przedstawiająca sceny z życia św. Benedyktyna i jego współbraci. Na prawo od wejścia z krużganku znajduje się marmurowy lawaterz (umywalnia), przeniesiony z kaplicy Oleśnickich. Nad wejściem do zakrystii, po obydwu jego stronach, umieszczone zostały się drewniane rzeźby śś. Piotra i Pawła. Są one częścią większego, zniszczonego ołtarza, wykonanego przez jednego z więźniów odbywających karę na Świętym Krzyżu. Na wyższej kondygnacji, nad zakrystią, znajdowała się niegdyś bogata biblioteka klasztorna.
Od południa z zakrystią sąsiaduje kaplica Oleśnickich, pełniąca również funkcję sanktuarium. Pierwotnie pomieszczenie to było kapitularzem klasztornym; na pocz. XVII wieku zostało przebudowane na kaplicę. Do pierwotnego, gotyckiego wystroju należą ostrołukowe okna w ścianie wschodniej. Kaplica ma rzut zbliżony do kwadratu; wieńczy ją kopuła z latarnią. W ołtarzu głównym znajduje się figura ukrzyżowanego Chrystusa, a powyżej, w rozbudowanym szczycie, Matki Boskiej z Dzieciątkiem i medaliony ze świętymi. Ołtarze w narożnikach poświęcone zostały św. Barbarze i św. Janowi Nepomucenowi. Z XVII w. pochodzi również piętrowy nagrobek Oleśnickich, znajdujący się na prawo od wejścia, obok portalu prowadzącego do zakrystii. Pochowani tu zostali fundator kaplicy – Mikołaj oraz jego żona, Zofia. W zwieńczeniu nagrobka, na lewo od medalionów z dekoracyjnymi wizerunkami dzieci, znajduje się herb Oleśnickich – Dębno. Po przeniesieniu relikwii Drzewa Krzyża do kaplicy zmieniony został wystrój wnętrza. Od zachodu wbudowany został dwuarkadowy chór muzyczny i relikwiarze po obydwu stronach ołtarza głównego.
Pozostałe wnętrze kaplicy zdobi polichromia XVIII-wieczna. W czaszy kopuły przedstawiony został Chrystus w otoczeniu Marii, Jana Chrzciciela i apostołów, a w pendentywach król Salomon, prorocy: Ezechiel i Izajasz oraz św. Jan Ewangelista. Na ścianach znajduje się historia Krzyża Św., a w arkadach nad wejściem Chrystus w Ogrójcu i Złożenie do Grobu. Z XVIII w. pochodzą również pokryte polichromią drzwi ze scenami ukazującymi moc Krzyża św. w zbawieniu dusz oraz kute kraty zamykające wejścia z krużganków do kaplicy. Pod kaplicą znajduje się krypta z pochówkami potomków rodu Oleśnickich oraz zakonników.
Kaplica Oleśnickich nawiązuje do centralnych założeń kopułowych zapoczątkowanych przez kaplicę Zygmuntowską na Wawelu. Jej architekt nie jest jednak znany.
Relikwie Drzewa Krzyża Świętego zachowane w pięciu cząstkach, przechowywane są w pancernym tabernakulum na mensie. Umieszczone są w złotym relikwiarzu w kształcie dwuramiennego krzyża, a ten z kolei w złotym futerale w kształcie słońca. Relikwiarz otwierany był kilkukrotnie; ostatnio w 2002 roku, kiedy to cząstki Krzyża poddane zostały oględzinom konserwatorskim.
Pomieszczenie za kaplicą to tzw. sala opacka, pełniąca dawniej funkcję auditorium, czyli miejsca codziennych spotkań zakonników. Ostatni fresk w skrzydle wschodnim przedstawia opata Sierakowskiego skarżącego się królowi szwedzkiemu na zachowanie jego żołnierzy w klasztorze.
W skrzydle północnym, po prawej stronie, znajdowała się apteka i szpital. Do pomieszczeń apteki prowadzi kamienny portal; wieńczy go fresk przedstawiający dekoracyjny szczyt. We wnętrzu apteki znajdowała się polichromia przedstawiająca św. Apolonię, patronkę dentystów i lekarzy. Podczas prac konserwatorskich polichromia ta została przeniesiona na krużganki, do przęsła po prawej stronie portalu. Po lewej natomiast znajdują się XVII- i XVIII-wieczne freski ze scenami męczeństwa świętych z zakonu benedyktynów oraz ołtarz z przełomu XVIII/XIX wieku namalowany na murze w przęśle zachodnim (obecnie częściowo przesłonięty). W skrzydle północnym znajduje się także muzeum, w którym prezentowane są eksponaty związane z więzienną funkcją opactwa i jego odbudową oraz ekspozycja związana z działalnością misyjną oblatów.
W zachodnim skrzydle zachowana jest fragmentarycznie scena męczeństwa św. Brunona.
Krużganki otaczają wirydarz, w którego centrum znajduje się XVII-wieczna studnia z cembrowiną pełniąca funkcję cysterny. Jest ona częścią większego systemu gromadzącego zapasy wody deszczowej i gruntowej.
Ze skrzydła zachodniego przejście prowadzi do XVIII-wiecznego skrzydła klasztornego, w którym mieści się Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego.
Po południowej stronie kościoła znajduje się wejście do podziemi. Eksponowane są w nich zmumifikowane szczątki zakonników oraz mężczyzny, uznawanego przez wiele lat za zmarłego w 1651 r. Jeremiego Wiśniowieckiego (nowe badania negują tą interpretację).
Znaczenie, główne atrakcje, wartość historyczna, kulturowa
Opactwo świętokrzyskie było pierwszym sanktuarium na ziemiach polskich. Do dziś pozostaje jednym z najważniejszych miejsc kultu oraz wyjątkowym kompleksem zabytkowym. Przez stulecia było świadkiem ważnych wydarzeń w historii kraju, które odcisnęły swoje piętno na architekturze klasztoru. Również w najbliższym otoczeniu opactwa znajdują się obiekty o historycznej metryce. Odnalezione u stóp Łysej Góry liczne pozostałości dymarek – pieców do wytopów żelaza - dały początek Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi, a bogate osadnictwo pradziejowe Centrum Kulturowo-Archeologicznemu. Co roku w sierpniu archeologiczna przeszłość regionu prezentowana jest podczas imprezy plenerowej „Dymarki świętokrzyskie”. Tereny te były również miejscem demonstracji i walk narodowowyzwoleńczych w XIX wieku. Śmierć księcia Adama Czartoryskiego w 1861 roku uczczona została uroczystą mszą o patriotycznym charakterze i usypaniem kamiennego kopca, którego pozostałości można dziś oglądać we wschodniej części polany. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych zabytków regionu jest kamienna postać pielgrzyma w Nowej Słupi, u stóp Łyśca, często określana jako św. Emeryk.
Klasztor położony jest na terenie Świętokrzyskiego Parku Narodowego i ścisłego rezerwatu przyrody. Występują tu unikatowe formy geologiczne (gołoborza) oraz wiekowa fauna (modrzewie, jodły). Dopełnieniem dla obrazu środowiska naturalnego jest ekspozycja w Muzeum Przyrodniczym na terenie klasztoru. Prezentowana jest w nim historia Gór Świętokrzyskich, ekosystemy leśne parku oraz osobliwości jego przyrody.
Wyrazem uznania dla kulturowego znaczenia opactwa dla regionu jest umieszczenie jego herbu – podwójnego krzyża – w jednym z pól herbu województwa świętokrzyskiego.
Bibliografia
Źródła:
Powieść rzeczy istey o założeniu Klasztora na Łysej Górze i też o tym jako Drzewo świętego Krzyża na tę górę jest przyniesione. Wtóra powieść, jako też drzewo Krzyża świętego wzięto było z tejże góry z innymi świętościami przez Tatary, a jako zasie na swe miejsce przeniesione jest i przywrócone [w:] Proza polska wczesnego renesansu 1510-1550, wyd. J. Krzyżanowski, Warszawa 1954, s. 269-281.
Historya o Drzewie Krzyża świętego na górą Łysą przyniesionym spisana przez X. Woyciecha Ruffina S. Mnicha tegoż klasztoru, Kraków 1611.
Spominki zakonnika świętokrzyskiego, MPH, t. III, wyd. T. Wierzbowski, Lwów 1878, s. 411-414.
Chronica Poloniae Maioris, MPH. Series 2, wyd. B. Kurbis, Warszawa 1970, s. 48. , t. III,
Joannis Długosz Senioris canonici cracoviensis Opera omnia. t. IX. Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis, t. III, wyd. A. Przeździecki, Cracoviae 1864, s. 227-257.
Ioannis Długosz Senioris Canonici Cracoviensis Opera Omnia, t. X, Historiae Polonicae, t. I, ed. Alexandri Przeździecki, Cracoviae 1873, s. 41-42 i 189-190.
Publikacje zbiorowe:
Z przeszłości opactwa łysogórskiego. Wybrane materiały z sympozjum, które odbyło się w dniach 26-27 maja 1986 r. w klasztorze na Świętym Krzyżu w 50 rocznicę przybycia Misjonarzy Oblatów M. N. do pobenedyktyńskiego opactwa na Świętym Krzyżu, Poznań 1995.
Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, red. ks. D. Olszewski, R. Gryz, Kielce 2000.
Z dziejów opactwa świętokrzyskiego. Materiały z konferencji naukowej, Kielce, 1 czerwca 2006 r., red. M. Derwich, K. Bracha, Kielce, 2007.
Derwich M., Jeszcze o klasztorze łysogórskim w czasach Jagiełły, Roczniki Historyczne 48, 1984, s. 165-180.
Derwich M., Działalność benedyktynów łysogórskich w XV wieku, Kwartalnik Historyczny 97, 1990, s. nr 3-4, 37-57.
Derwich M., Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992.
Derwich M., Łysa Góra, Łysiec czy Święty Krzyż. O nazwie Łyśca i opactwa łysogórskiego w średniowieczu [w:] Monastycyzm. Słowiańszczyzna i państwo polskie, red. K. Bobowski, Wrocław 1994, s. 113-129.
Derwich M., Łysogórski ośrodek pielgrzymkowy w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zarys problematyki [w:] Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 277-287.
Derwich M., Wiarygodność przekazów pisanych na temat kultu pogańskiego na Łyścu. Archeolog a źródła pisane [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej, red. Z. Kurnatowska, t. 1, Wrocław 1996, s. 97-104.
Derwich M., Od Gigantów po Aleksandra Macedońskiego. Obraz historii w relacjach o początkach Łysej Góry i klasztoru łysogórskiego (XIV-XVIII w.) [w:] Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji Wrocław 23-24 października 2004, red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2004, s. 57-63.
Derwich M., Świętokrzyskie opactwo i jego relikwia [w:] Kalendarz świętokrzyski 2005, red. J. Daniel, Kielce 2004, s. 118-127.
Derwich M., Łysogórski mit miejsca fundacji. Mnisi i przeszłość, Roczniki Historyczne, 72, 2006, s. 55-61.
Derwich M., W kręgu łysogórskiego opactwa benedyktynów, Kielce 2006.
Dymmel P., Piętnastowieczna dekoracja heraldyczna w krużgankach klasztoru łysogórskiego. Rekonstrukcja, geneza, program [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowożytnym: materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w Turawie w dniach 8-11 V 1996 przez Instytut Historii Uniwersytetu Opolskiego i Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, red. Marek Derwich, Anna Pobóg-Lenartowicz., s. 265-291.
Gacki J., Benedyktyński klasztor na Łysej Górze, Warszawa 1873 (reprint).
Gąssowska E., Święty Krzyż, gm. Słupia Nowa, woj. kieleckie, stanowisko „Szczyt”, Informator Archeologiczny, Warszawa 1981.
Gąssowska E., Uwagi o chronologii i funkcji Łysej Góry, Roczniki Muzeum Świętokrzyskiego, tom IX, Kraków 1975, s. 87-111.
Gąssowscy E. i J., Łysa Góra w średniowieczu, Wrocław 1970.
E. Gąssowska, J. Kuczyński, „Starożytne” posągi kamienne na Łysej Górze, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 9, 1975, s. 315-24.
Hadamik Cz., Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje, Hereditas monasteriorum, vol. 3, 2013, s. 323-334.
Jastrzębski J., Klasztor Świętego Krzyża na Łyścu, Kielce 1989.
Kanior M., Polska kongregacja benedyktyńska św. Krzyża 1709-1864, Kraków 2000.
Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce 1520-1620, Warszawa 1973, s. 121, 127, 182-184, 205.
Miłobędzki A., Architektura regionu świętokrzyskiego w XVII wieku, Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, 9, 1975, s. 58, 65.
Miłobędzki A., Architektura polska XVII wieku, Warszawa 1980, s. 243.
Niwiński M., Benedyktyni na Łysej Górze, Ziemia, 1934, s. 283-285.
Nosal Z., Święty Krzyż, Łódź 1975.
Piotrowska B., Święty Krzyż w piśmiennictwie. Katalog wystawy. Kielce 2006.
Pyzik Z., Święty Krzyż, (Łysa Góra), pow. Kielce, Informator Archeologiczny, Warszawa 1971.
Sczaniecki P., Odnowa potrydencka w opactwie świętokrzyskim. Rządy opata Michała Maliszewskiego 1595-1608, Nasza Przeszłość 63, 1985, s. 111-150.
Sczaniecki P., Benedyktyni polscy. Zbiór szkiców i opowiadań, Tyniec 1989.
Szczygielski B., Święty Krzyż czyli opis Gór Świętokrzyskich, klasztoru, pamiątek i wskazówki dla zwiedzających te miejsca, Warszawa 1907.
Sulimierska-Laube M., Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łyścu w okresie gotyckim (pow. i woj. kieleckie), Biuletyn Historii Sztuki, 25, 1963, z. 3, s. 183-201.
Trajdos T. M., Benedyktyni na Łyścu za panowania Władysława II Jagiełły, Roczniki Historyczne, 48, 1982, s. 1-46.
Trzepizur D., Obrazy Franciszka Smuglewicza w kościele pobenedyktyńskim na Świętym Krzyżu, Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego, 2, 1964, s. 231-269.
Widacki J., Kniaź Jarema, Katowice,1997.
Wiśniewski J., Dekanat opatowski, Radom 1907, s. 441-480.
Wójcicki K. W., Łysa Góra. Opis z roku 1825, Magazyn Powszechny, 5, 1838, s. 82-86, 92-93.
Zapadłowski W., Wędrówka po ziemi świętokrzyskiej, Tygodnik Ilustrowany, 14, 1882, t. 1, s. 134-135; 150-151, 166.
Tyniec: pl@viabenedictina.eu
Broumov: cz@viabenedictina.eu
is financed by Visegrad Fund 2014
