Historia

Łysiec lub Łysa Góra (łac. Calvus mons) to drugie co do wysokości wyniesienie Gór Świętokrzyskich, z charakterystycznym utworem geologicznym zwanym gołoborze. Ogromna połać bezleśnego terenu (3,84 ha), pokrytego jedynie dużych rozmiarów głazami pobudzała od zawsze wyobraźnię ludzi. Gołoborze uznane zostało m.in. za pozostałości zamku wzniesionego na wzgórzu przez Cyklopów lub Gigantów. Właścicielką zamku mogła być też dumna pani, która, pokonawszy Aleksandra Wielkiego, kazała oddawać sobie cześć boską; za to bogowie ukarali ją zniszczeniem zamku.

Nazwa Święty Krzyż funkcjonuje od XIV w. i jest związana z relikwiami Drzewa Krzyża Świętego; wcześniej wyniesienie to było nazywane Łyścem lub Łysą Górą. Źródła mówią także o istnieniu na wzgórzu obronnego grodu, którego pozostałością jest widoczny do dziś kamienny wał. Być może otaczał on wcześniej pogańskie sanktuarium – ta interpretacja nawiązuje do nowożytnej opowieści o czczonej tu triadzie pogańskich bóstw – lub święty gaj germańskiego plemienia Nahanarwalów. Kwestia funkcji kamiennych wałów jest wciąż otwarta. W ich obrębie zlokalizowane zostały zabudowania chrześcijańskie. Według przekazów pierwszy kościół był rotundą ufundowaną przez Dąbrówkę w 2 poł. X w., a klasztor obsługiwali mnisi czescy. Inna wersja mówi, że książę węgierski Emeryk w 1006 r. został zaprowadzony na wzgórze łysogórskie przez jelenia; następnie przekonał
Bolesława Chrobrego do ufundowania tam klasztoru benedyktyńskiego, a sam, za sugestią anioła, ofiarował klasztorowi posiadaną relikwię Drzewa Krzyża Św. Zakonnicy mieli przybyć z Monte Cassino, jednego z najstarszych opactw benedyktyńskich. Obydwa przekazy nie znalazły potwierdzenia w źródłach historycznych i archeologicznych. Opactwo benedyktyńskie z kościołem p.w. Św. Trójcy ufundował u schyłku l. 30. XII w. Bolesław Krzywousty wraz z komesem Wojsławem. Część najstarszej obsady zakonnej stanowili mnisi z Tyńca. Z pierwszego, romańskiego kościoła zachowała się tylko kamienna ściana północna z oknem, dlatego trudno wnioskować o jego planie. Najstarszy klasztor mógł być wzniesiony z drewna; ze względu na ukształtowanie terenu dobudowany był do kościoła od strony północnej, a nie, tradycyjnie, od południowej. Zimą, na przełomie 1259 i 1260 r., klasztor. zdobyły i zniszczyły wojska tatarskie.

Ważnym wydarzeniem dla szeroko pojętej odnowy opactwa było otrzymanie z rąk Władysława Łokietka relikwii Drzewa Krzyża Św. w 1305 lub 1306 roku. Spowodowało to zmianę dotychczasowego wezwania kościoła na obecne oraz powstanie znaczącego ośrodka pątniczego. Od tego czasu klasztor otaczany był wyjątkową troską przez władców. Kazimierz Wielki wsparł przebudowę drewnianych dotychczas zabudowań klasztornych na kamienne, a Władysław Jagiełło udał się do opactwa przed swoją koronacją. Ówczesny opat świętokrzyski, Mikołaj Drozdek, przygotował przyszłego króla do chrztu, a potem został jego kapelanem, spowiednikiem i doradcą w sprawach religijnych. To Władysław Jagiełło, podczas częstych wizyt w klasztorze, wprowadził zwyczaj pieszych pielgrzymek od strony Nowej Słupi. Za jego panowania odnowiony został romański kościół.

Bliskie relacje z panującymi zaowocowały rozkwitem gospodarczym klasztoru wzmocnionym nadaniami i przywilejami. Równocześnie liczni pielgrzymi przybywający do opactwa, wymagali posługi kapłańskiej i zakłócali często tryb życia mnichów; do tego wzrost liczby posiadłości i trudności z ich zarządzaniem spowodowały napiętą sytuację w klasztorze. Dlatego część zakonników wybrała eremicki model życia. Jeden z eremów powstał w Świętej Katarzynie, położonej u stóp sąsiedniego wzgórza, Łysicy.

Około połowy XV wieku powiększony został kościół. Poprzednia, romańska świątynia, stanowiła główny korpus, do którego dostawiono nowe prezbiterium. W tym samym czasie kościół stał się miejscem spoczynku pierwszych przedstawicieli rodu Oleśnickich. Znanym jego przedstawicielem był Zbigniew, biskup krakowski, a następnie kardynał. Poczynił on liczne nadania na rzecz opactwa i przyczynił się do jego rozbudowy po pożarze w 1459 roku. Dzięki fundacji króla Kazimierza Jagiellończyka dwukrotnie został powiększony kościół. Od jego zachodniej strony wzniesiono drewnianą opatówkę, potem także dom gościnny. W północno-wschodnim narożu kościoła powstała infirmeria. Na północ od kościoła wzniesione zostały istniejące do dziś gotyckie krużganki fundowane przez króla oraz kardynała Oleśnickiego.

Kryzys w opactwie rozpoczął się pod koniec XV wieku – pojawiły się trudności gospodarcze, coraz częściej w sprawy opactwa ingerowali władcy Dodatkowo w XVI w. reformacja przyczyniła się do zmniejszenia liczby zakonników i osłabienia opactwa. Upadek ekonomiczny i złe zarządzanie dobrami klasztornymi spowodowały osadzanie na stanowisku opata mnichów z Tyńca. Również władcy z nowej dynastii -Wazów- mniej chętnie wspierali klasztor. Według tradycji w 1584 r. opatem został cysters, który chciał inkorporować opactwo do swojego zakonu. Te wydarzenia sprowokowały interwencję biskupa krakowskiego i kardynała, a dalszą konsekwencją było wprowadzenie instytucji komendy, czyli narzucenie klasztorowi opata przez króla. W przypadku opactwa świętokrzyskiego były to dobre wybory. Pierwszym opatem komendatoryjnym był Michał Maliszewski, sekretarz Zygmunta III Wazy. Zainicjował on reformę wewnętrzną w opactwie oraz prace budowlano-remontowe na terenie klasztoru. Za jego rządów wzniesiono kapliczki drogi krzyżowej, jedne z pierwszych w Rzeczypospolitej, dziś nieistniejące. W latach 1604-1620 gotycki kapitularz został przebudowany na kaplicę grobową Oleśnickich. Inicjatorem powstania nowej kaplicy był wybitny przedstawiciel rodu, Mikołaj, kasztelan małogoski i radomski, starosta opoczyński i wojewoda lubelski.

Na pocz. XVII wieku zaczęła odżywać tradycja długoszowska o związkach mnichów łysogórskich z opactwem na Monte Cassino, a starania o przyjęcie do tamtejszej kongregacji zostało uwieńczone sukcesem w 1652 r. Kolejny opat, Bogusław Radoszewski, rozpoczął barokową przebudowę kościoła – powstały wówczas nowe ołtarze, posadzka, a pod kościół wbudowano krypty. Prace kontynuował jego następca, znakomicie wykształcony Stanisław Sierakowski, sekretarz królewski. Za jego rządów wyremontowany został czworobok zabudowań klasztornych, do którego dostawiono skrzydło północno-zachodnie. Zachowane szczątkowo wyposażenie wskazuje na inspiracje artystyczne płynące z kręgu biskupich fundacji kieleckich. Od południa do kościoła dobudowana została nieistniejąca obecnie kaplica, w której znajdował się przywieziony przez Sierakowskiego z Włoch obraz Matki Bożej Bolesnej. Przebudowana została również zachodnia elewacja kościoła, nawiązująca prawdopodobnie do elewacji przebudowywanej wówczas świątyni tynieckiej. Z tej elewacji pochodzą rzeźby umieszczone w dolnej kondygnacji fasady obecnego kościoła.

Opactwa nie ominął potop szwedzki. Zostało ono splądrowane i zniszczone najpierw przez Szwedów, a potem przez wojska księcia Rakoczego. Zabudowania klasztorne odnowił jeden z najwybitniejszych opatów świętokrzyskich, Krystian Mirecki. Został wybrany opatem przez współbraci i doprowadził do zatwierdzenia tego wyboru przez papieża. W 1707 r. z jego inicjatywy powstała kongregacja benedyktyńska św. Krzyża, w której główną rolę odgrywało opactwo świętokrzyskie.

W 1723 relikwie Drzewa Krzyża św. zostały przeniesione z odnowionej zakrystii do kaplicy Oleśnickich, której wystój został przy tej okazji zmieniony na obecny.

Pod koniec XVIII wieku kościół i klasztor zniszczyły pożary (1777 i 1779). Za opata Jana Nepomucena Niegolewskiego, w 2 połowie XVIII wieku, rozebrano mury kościoła i na tych samych fundamentach wzniesiono nową, istniejącą do dziś świątynię. Nie jest znane nazwisko jej architekta; stylistycznie utrzymana została w tonie późnobarokowo-klasycystycznym. Pierwotnie nad elewacją zachodnią znajdowała się wieża z galeryjką w połowie wysokości i trójkątny hełm z prześwitami. Do kościoła zamówione zostały obrazy u Franciszka Smuglewicza, stypendysty króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i absolwenta rzymskiej Akademii św. Łukasza. Nowy kościół konsekrowano w 1806 roku. Również klasztor pierwotnie miał zostać rozebrany i wymurowany na nowo. Architekt, który podjął taką decyzję, został jednak zwolniony przez opata i zastąpiony muratorem Dominikiem Puckiem, który pracował także przy wznoszeniu kościoła.

Stabilna sytuacja opactwa trwała do 1819 roku; wtedy uległo kasacie, a jego dobra rozproszeniu. Benedyktyni w niewielkiej liczbie przebywali w klasztorze do 1853 roku. Po śmierci ostatniego z nich zabudowania klasztorne zostały przeznaczone dla księży demerytów, czyli pokutujących. Kres istnieniu Instytutu Księży Zdrożnych położyła bitwa stoczona w Nowej Słupi i na Łysej Górze między wojskami rosyjskimi a oddziałami Mariana Langiewicza w lutym 1863 roku. W 1883 roku opustoszałe zabudowania klasztorne zostały przeznaczone przez władze rosyjskie na więzienie. Więźniów osadzono w skrzydle południowo-zachodnim dawnego klasztoru; sam budynek otoczono murem czterometrowej wysokości, by oddzielić go od kościoła. Więźniowie pracowali w znajdujących się po stronie południowo-zachodniej warsztatach rzemieślniczych. Kres funkcjonowania więzienia przyniósł wybuch I wojny światowej; wtedy zostało ono przeniesione w głąb Rosji. Zespół klasztorny został zniszczony; wojska austriackie wysadziły w powietrze wieżę kościoła. Po zakończeniu wojny, w 1918 roku, władze polskie utrzymały więzienne przeznaczenie zabudowań opactwa. W międzyczasie, w 1920 roku, benedyktyni powrócili na trzy lata do opactwa. W 1936 roku przejęli je Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, którzy do dziś są gospodarzami na Świętym Krzyżu. Do 1939 roku dzielili teren opactwa z więzieniem, które zostało ewakuowane po wybuchu wojny. Samo opactwo ucierpiało w wyniku działań zbrojnych – zostało zbombardowane, a budynki powięzienne przeznaczone zostały przez Niemców na obóz dla jeńców radzieckich (1941-1942). Po wojnie oblaci stopniowo odbudowywali zrujnowane budynki, odnowili kościół i odrestaurowali jego wyposażenie usuwając jednocześnie nowe przybudówki i rozbierając mur oraz wieżyczki strażnicze dawnego więzienia. Spornym terenem stało się skrzydło powięzienne - południowo-zachodnie, którym zainteresowane były kielecki oddział PTK (w 1932 r. na Łysej Górze utworzono rezerwat) oraz Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu. W efekcie skrzydło to zostało podzielone między obydwie instytucje, a w 1954 r. utworzono w nim Muzeum Przyrodniczo-Leśne Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Prace remontowe stały się także okazją do przeprowadzenia w latach 1958-1962 pierwszych badań archeologicznych klasztoru (J. Gąssowski) i architektonicznych (M. Sulimirska-Laube).W 1959 roku na świętym Krzyżu uruchomiono niewielki nadajnik radiowo-telewizyjny; realną korzyścią dla klasztoru było doprowadzenie linii elektrycznej. W 1966 wybudowano wieżę transmisyjną i nadano pierwszą transmisję.

Prace remontowo-budowlane w opactwie powadzone są do dziś; obecnie odbudowywana jest wieża kościoła. W czerwcu 2013 roku kościół został wyniesiony do godności bazyliki mniejszej.

Autor: Monika Kamińska